Đầu xuân, về Bắc Kạn xem người Nùng thực hành mỹ tục, cầu người già trong nhà khỏe mạnh

Lễ Tài khoăn của người Nùng ở xã Liêm Thủy, huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn.

Đầu xuân, khi mưa bụi lay phay trên những cánh đào cũng là lúc các gia đình người Nùng ở Bắc Kạn chuẩn bị làm lễ Tài khoăn (mừng thọ) cho người già trong nhà.

Nghệ nhân Nông Văn Hồ (ngoài cùng bên phải) cùng người phụ lễ cắt dán bài trí mâm thờ, "lườn va" theo tín ngưỡng Pựt của người Nùng huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn. Ảnh: Chiến Hoàng

Có lẽ, lễ Tài khoăn là lễ được mở sớm hơn cả trong năm của đồng bào Nùng. Bởi, đó là lễ trả nghĩa mẹ cha, và cũng là để cầu an giải hạn cho tất cả các thành viên khác trong gia đình, cốt sao được an tâm mà làm ăn, người già thì tinh thần phấn chấn, khỏe mạnh để vui sống cùng con cháu.

Chúng tôi có mặt tại nhà anh Nông Văn Trọng (thôn Khuổi Tấy B, xã Liêm Thủy, huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn) từ rất sớm. Hôm nay, anh Trọng làm lễ Tài khoăn cho bố mẹ là ông Nông Văn Minh và bà Nông Thị Ghệm theo phong tục của người Nùng nơi đây.

Nghệ nhân Nông Văn Hồ (người áo đen bên trái) đang thực hành lễ Tài khoăn tại gia đình anh Nông Văn Trọng ở thôn Khuổi Tấy, xã Liêm Thủy, huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn. Ảnh: Chiến Hoàng

Ngôi nhà sàn 3 gian 2 chái của gia đình anh Trọng, trời mới tang tảng sáng đã chật kín tiếng bước chân. Anh em họ hàng cũng đã sớm có mặt để chứng kiến tấm lòng hiếu nghĩa của anh với bố mẹ.

Trong nhà, ai cũng mặt mày rạng rỡ, ai cũng khoác lên mình trang phục chàm đặc trưng của người Nùng.

Thầy thực hành lễ Tài khoăn hôm nay là nghệ nhân ưu tú Nông Văn Hồ (trú tại xã Xuân Dương, huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn). Công tác chuẩn bị được những người phụ lễ khéo tay cắt dán tại chỗ, ghép bè hoa, dựng "lườn va" - nhà để bà mụ ở theo quan niệm của người Nùng.

Những cành khảo quang, hoa chuối rừng đỏ thắm cũng đã được các "nàng hương", người phụ lễ mang từ rừng xuống.

Đốt bè hoa, nhà mụ trong lễ Tài khoăn của người Nùng. Ảnh: Chiến Hoàng

10 giờ, thầy bắt đầu hành lễ, lúc này trong nhà rộn ràng tiếng xáu mặc (chùm chuông đồng của người hành lễ). Giọng thầy Hồ vang lan trong ngôi nhà ấm cúng, các thành viên trong gia đình tinh thần chừng phấn chấn lạ thường.

Nghệ nhân Nông Văn Hồ chia sẻ, theo phong tục của người Nùng, việc tổ chức lễ Tài khoăn cho người già là rất quan trọng

"Thường khi, người được mừng thọ sẽ được thầy Pựt (người thực hành tín ngưỡng trong cộng đồng Nùng) xem ngày để gia đình tổ chức. Nếu người được mừng thọ có sinh nhật vào dịp đầu xuân thì lễ mừng thọ sẽ được tổ chức theo đúng ngày sinh. Còn nếu không, người hành lễ sẽ xem một ngày đẹp trong tháng Giêng để gia chủ tiến hành nghi thức này", nghệ nhân Nông Văn Hồ cho biết thêm.

Lúc này, hành trình tìm hồn đã được slay (thầy) mời các đấng siêu nhiên trợ giúp. Trong suốt hành trình thực hành lễ, tiếng xáu mặc vẫn đều vang, giọng hát thầy Pựt khi trầm, khi bổng cùng xôn xao tiếng nói cười.

Đến cửa "Va" (cửa bà mụ), thấy Pựt ra câu đố, các thành viên nữ trong gia đình ngồi cạnh trả lời. Cách trả lời cũng rất độc đáo, với nhịp điệu, âm thanh như thể hát sli.

Mâm lễ chuẩn bị cho nghi thức mừng thọ của người Nùng khá đơn giản, chỉ cần hai mâm với những những vật cúng không quá cầu kỳ. Một mâm chính gồm 4 bát gạo để thắp hương, năm chén, quà bánh… Điều đặc biệt, trong mâm lễ chỉ rót trà chứ không rót rượu.

Theo ông Hồ, cạnh mâm lễ chính là một mâm khác, trong mâm đặt một bát gạo để cắm hương, bánh Mjoọc (một thứ bánh chay đặc trưng của người Nùng dùng vào việc cúng lễ) do con cái làm và mang đến. Tùy con cháu ít hay nhiều mà mâm to hay nhỏ.

Những người phụ nữ trong họ tộc trả lời câu đối của thầy Pựt Nông Văn Hồ tại lễ Tài khoăn. Ảnh: Chiến Hoàng

Lễ mừng thọ của người Nùng nơi đây thường được tổ chức kéo dài đến 4 - 5 giờ đồng hồ.

Thường khi, nhà nào tổ chức lễ mừng thọ cho người già trong gia đình, nhà có điều kiện thì mổ dê làm lễ, còn không thì có thể thay bằng ngỗng, con gái xuất ngoại sẽ mang thịt lợn quay về làm lễ, góp mâm để tỏ lòng hiếu nghĩa.

Con gái ông Nông Văn Minh hôm nay mang đến mừng thọ cả con lợn quay dễ đến 50kg. Còn anh Nông Văn Trọng cũng mổ hẳn con dê trong chuồng làm lễ mừng cho bố.

Anh Trọng bảo, năm nay do dịch Covid-19 nên cũng không mời đông, chỉ một số anh em nội ngoại thôi. Chủ yếu để bố mẹ vui, thấy khỏe, tinh thần phấn chấn là được rồi.

Ông Nông Văn Minh (thôn Khuổi Tấy, xã Liêm Thủy, huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn), người được con trai làm lễ Tài khoăn dịp đầu xuân. Ảnh: Chiến Hoàng

Ông Nông Văn Minh, bố anh Trọng chia sẻ: "Phong tục của người Nùng trên này thế, đã thành quen rồi. Khi được con trai làm lễ Tài khoăn cho, vợ chồng tôi rất vui. Cứ nghĩ đến việc các con hiếu nghĩa với bố mẹ, thì thấy người khỏe ra nhiều".

Nghi thức mừng thọ của người Nùng được các thầy Pựt và slay thực hiện theo 2 bước chính.

Đầu tiên là từ nhà ra cửa. Ở bước này có 3 phân đoạn cụ thể là làm đường qua Thổ công, Thành hoàng làng đến bàn thờ tổ tiên.

Bước 2 là giải hạn, phần này có hát Pựt rất thú vị. Điều đặc biệt, những trường đoạn trong các phần đều rất hấp dẫn với những câu hát, câu khấn mời của thầy Pựt tương ứng với mỗi bước, mỗi trường đoạn trong các bước.

Nghệ nhân Nông Văn Hồ thực hiện nghi thức slau lườn (dọn dẹp) trong lễ Tài khoăn của người Nùng. Ảnh: Chiến Hoàng

Sau 5 giờ đồng hồ cầu an, tẩy những điềm xui, điềm gở, cũng là lúc thầy đã làm xong "phép" slau lườn, slau làng (lau nhà cửa) để mang lại sự mát mẻ về với gia chủ, về với người được tổ chức làm lễ mừng thọ, kết thúc lễ Tài khoăn.

Ngoài mục đích tổ chức sinh nhật cho người già trong gia đình, lễ Tài khoăn của người Nùng ở xã Liêm Thủy, huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn còn là một phương thức giáo dục hết sức độc đáo. Qua đó, vừa để con cháu tỏ lòng hiếu nghĩa, vừa để con cháu hiểu sâu sắc về công lao của cha mẹ mà biết cư xử cho phải đạo làm con.

Ông Lương Thanh Luyện, Trưởng phòng Văn hóa và Thông tin huyện Na Rì cho biết, lễ Tài khoăn của đồng bào Nùng trên địa bàn huyện là một mỹ tục.

"Bảo tồn và phát triển nghi lễ này cũng chính đã góp phần phát triển nhân cách con người trong cộng đồng Nùng ở địa phương. Để mỗi dịp tết đến xuân về, cháu con lại nhộn nhịp bước chân cùng sự kính trọng, hiếu nghĩa dâng lên cha mẹ, tổ tiên, để nhà nhà lại rộn vang tiếng nói cười trong những đêm Tài khoăn…", ông Luyện cho biết thêm.