Vì sao lễ giỗ bà Phi Yến được ghi danh di sản văn hóa quốc gia dù nhân vật chỉ có trong truyền thuyết?

Nhân vật bà Phi Yến chỉ có trong truyền thuyết?

Mấy ngày qua, câu chuyện Hội đồng trị sự Nguyễn Phước tộc (con cháu vua Gia Long) cùng một số nhà nghiên cứu văn hóa, lịch sử ký đơn kiến nghị thu hồi quyết định công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đối với "Lễ giỗ bà Thứ phi Hoàng Phi Yến ở huyện Côn Đảo, Bà Rịa – Vũng Tàu" đã nhận được sự chú ý của nhiều người.

Trước khi lập đơn này, hậu duệ vua Gia Long cùng các nhà khoa học đã tổ chức một tọa đàm khoa học để làm sáng tỏ việc bà Phi Yến – người được thờ ở miến An Sơn, Côn Đảo không phải là vợ của vua Gia Long và không hề có chuyện vua Gia Long ném con trai xuống biển trong quá trình chạy trốn quân đội Tây Sơn như nhiều câu chuyện truyền thuyết đang "trôi nổi" trong dân gian.

Miếu An Sơn thờ bà Phi Yến ở Côn Đảo. Ảnh: TL.

Vậy, vì sao nhân vật bà Phi Yến không có trong lịch sử, tức chỉ là nhân vật của truyền thuyết mà lễ giỗ của bà lại được ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia?

Theo tài liệu mà Cục Di sản văn hóa (Bộ VHTTDL) cung cấp cho Dân Việt thì ngày 27/10/2021, Cục Di sản văn hóa nhận được tờ trình của UBND tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu về việc đề nghị công nhận Lễ giỗ Bà Thứ phi Hoàng Phi Yến tại huyện Côn Đảo, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Sau khi nghiên cứu, xét thấy nội dung và thành phần của Hồ sơ đáp ứng đúng quy định tại Thông tư 04/2010 của Bộ VHTTDL quy định việc kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể và lập hồ sơ khoa học di sản văn hóa phi vật thể để đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, ngày 21/01/2022, Cục Di sản văn hóa đã tổ chức xin ý kiến Hội đồng thẩm định di sản văn hóa phi vật thể làm cơ sở đề nghị Bộ trưởng đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo đúng quy trình thẩm định.

Trong Hồ sơ xếp hạng di tích cấp tỉnh An Sơn Miếu (Miếu An Sơn, nơi diễn ra Lễ giỗ Bà thứ phi Hoàng Phi Yến) của tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu (Quyết định số 1442/QĐ.UB ngày 18/4/2007) và Hồ sơ khoa học di sản văn hóa phi vật thể Lễ giỗ Bà thứ phi Hoàng Phi Yến đều thể hiện bà Hoàng Phi Yến (còn có tên là Lê Thị Răm) Thứ phi của chúa Nguyễn Phúc Ánh (tức vua Gia Long) là nhân vật truyền thuyết.

Lễ giỗ bà Phi Yến có nhiều hoạt động mang tính thực hành tín ngưỡng. Ảnh: TL.

Theo truyền thuyết của cư dân trên đảo, sinh thời, bà từng cùng chúa Nguyễn lánh quân Tây Sơn chạy ra Côn Đảo. Tại đây, mẹ con bà gặp nỗi oan khiên, con thì bị ném xuống biển mà chết, một lần suýt bị làm nhục, bà chọn đường tự tử để giữ trọn tiết nghĩa. Kính ngưỡng đức hạnh và tiết tháo của bà, lại thấy hai mẹ con bà chết thiêng, dân trên đảo đã lập miếu (khoảng năm 1785) thờ cúng từ đó đến nay. Theo thông lệ, hằng năm, họ thường tổ chức lễ giỗ bà tại miếu An Sơn.

Lễ giỗ bà Phi Yến đáp ứng được các tiêu chí về di sản văn hóa phi vật thể

Cục Di sản văn hóa nhận định, bà Hoàng Phi Yến là một nhân vật dù chỉ được ghi nhận qua truyền thuyết nhưng lại được cộng đồng cư dân ở Côn Đảo thờ phụng từ xa xưa và coi đây là hạt nhân tín ngưỡng (yếu tố thiêng) của Lễ hội tại miếu Miếu An Sơn, mà ngày ngay được xác định là Lễ giỗ bà thứ phi Hoàng Phi Yến.

Những hình ảnh sống động về các hoạt động văn hóa trong lễ giỗ bà Phi Yến hàng năm. Ảnh: TL.

"Đây là một biểu đạt văn hoá/thực hành văn hóa đáp ứng các tiêu chí theo định nghĩa về di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO (Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể) và tại Luật Di sản văn hoá, để được nhận diện là một di sản văn hóa phi vật thể.

Việc đưa di sản này vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là sự ghi nhận sinh hoạt tín ngưỡng của cộng đồng cư dân trên đảo, được pháp luật công nhận và bảo vệ, đồng thời cũng là sự ghi nhận các giá trị, vai trò và ý nghĩa của lễ hội với cộng đồng cư dân, cũng như vai trò của cộng đồng đối với việc sáng tạo và duy trì, trao truyền bản sắc văn hóa của họ để tạo nên sự đa dạng văn hóa của các dân tộc Việt Nam, chứ không mang ý nghĩa ghi danh nhân vật trong truyền thuyết hoặc ghi danh câu chuyện lịch sử hay câu chuyện truyền thuyết có liên quan", tài liệu của Cục Di sản văn hóa ghi rõ.

Theo Cục Di sản văn hóa, trên thực tế, về di sản văn hóa phi vật thể gắn với nhân vật truyền thuyết, tương tự như trường hợp nhân vật truyền thuyết bà Thứ phi Hoàng Phi Yến, ở nước ta, nhiều tín ngưỡng, lễ hội truyền thống của một số cộng đồng khác gắn với nhân vật truyền thuyết đã được UNESCO đưa vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại hoặc được Bộ trưởng VHTTDL ra quyết định đưa vào danh mục Di sản văn hóa quốc gia.

Trong số này, có thể kể đến: Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt (trên địa bàn 21 tỉnh, gắn với hệ thần Tam - Tứ phủ) được UNESCO ghi danh năm 2016; Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương (Phú Thọ, gắn với truyền thuyết về các Vua Hùng), được UNESCO ghi danh năm 2012; Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc (Hà Nội, gắn với truyền thuyết Thánh Gióng) được UNESCO ghi danh năm 2010; Lễ hội phủ Giầy (Nam Định, gắn với truyền thuyết Bà Chúa Liễu Hạnh) được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2013, Lễ hội đình Chèm (Hà Nội, gắn với truyền thuyết người khổng lồ Lý Ông Trọng) được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2016.

Trên phạm vi toàn quốc, hiện có 65.900 di sản văn hóa phi vật thể được kiểm kê, trong đó, mới chỉ có 431 di sản được Bộ trưởng Bộ VHTTDL đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, với 171 di sản thuộc loại hình lễ hội truyền thống.

Hầu hết các lễ hội này đều có những yếu tố "thiêng", gắn với các thần tích, truyền thuyết liên quan đến các nhân vật được phụng thờ, như thánh, thần được lịch sử hóa (các vị thần/thánh do dân gian sáng tạo được bồi đắp thêm yếu tố lịch sử - như Thánh Gióng) hoặc nhân vật có thật trong lịch sử lại được huyền thoại hóa (người thật được bồi đắp thêm yếu tố huyền thoại, được "thánh hoá" như Trần Hưng Đạo) để có chỗ đứng vững chắc trong dòng chảy văn hóa dân gian và trong tâm thức cộng đồng. Đó chính là một trong những yếu tố cấu thành di sản văn hóa phi vật thể.

"So với di sản văn hóa vật thể, di sản văn hóa phi vật thể khó nhận diện và không dễ tiếp cận. Trong khi khái niệm cũng như hoạt động bảo vệ, phát huy giá trị loại hình di sản này còn tương đối mới (chính thức được luật hóa từ năm 2001); việc kiểm kê, lập hồ sơ khoa học để đưa di sản vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể chỉ là một trong những khâu bước đầu của hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể.

Theo đó, nhận thức chung về di sản văn hóa phi vật thể trong giới quản lý, nghiên cứu, truyền thông và trong xã hội chưa thực sự thống nhất và đồng đều... Vì vậy, trong thời gian tới, Cục Di sản văn hóa sẽ tăng cường phối hợp với các địa phương, cơ quan, đơn vị liên quan, đặc biệt là cơ quan truyền thông nhằm cung cấp thông tin, tuyên truyền, tập huấn nâng cao nhận thức xã hội về di sản văn hóa nói chung, di sản văn hóa phi vật thể nói riêng, tránh những cách hiểu, cách suy diễn không đúng tinh thần của

Công ước 2003, Luật Di sản văn hóa về di sản văn hóa phi vật thể và việc đưa di sản văn hóa phi vật thể vào các danh sách", đại diện Cục Di sản văn hóa trao đổi thêm với Dân Việt.