Đầu xuân, người Tày vùng Bắc Kạn làm lễ này, hổ sẽ vồ không trúng, xuống nước tự nổi…

Đầu xuân, khi mận nở trắng rừng, đào hồng khắp bản cũng là lúc các nhà của người Tày vùng Bắc Kạn chuẩn bị mở lễ Cầu an. Có lẽ lễ Cầu an là lễ được mở sớm hơn cả trong phạm vi gia đình của năm.

Đó là khởi đầu, là phát điểm để an lòng, để yên tâm mà làm ăn và cũng là để vui văn nghệ. Chính bởi đó, người Tày vùng Bắc Kạn đã chủ động mở lễ Cầu an rất sớm.

Thầy Then đang thực hành một lễ cầu an tại thôn Bản Lòn, xã Đại Sảo, huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn. Ảnh Chiến Hoàng

Theo thầy Then Bế Ngọc Giai, một thầy Then có tiếng ở vùng Tày huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn, lễ Cầu an của người Tày trước kia thường được tổ chức khi đêm xuống, và làm trọn một đêm.

"Ngày nay, nghi lễ này đã chuyển sang ngày, điều chỉnh cho phù hợp với sinh hoạt thường nhật, theo nhu cầu của gia chủ. Bởi khi thực hiện lễ này vào ban ngày, cả gia chủ và người thực hiện lễ cũng sẽ đỡ vất hơn và cũng là để đảm bảo sức khỏe để tiếp tục lao động sản xuất vào ngày hôm sau, thay vì phải nghỉ nếu thực hiện nghi thức vào buổi đêm", Then Giai cho biết thêm.

Theo Then Giai, lễ Cầu an là một nghi lễ hết sức quan trọng đầu năm. Người Tày quan niệm, khi làm lễ Cầu an thì sẽ được các đấng siêu nhiên, được những Pụt Luông (Phật lớn), và Đẳm (tổ tiên) phù trợ, hổ vồ không trúng, rắn cắn không vào, xuống nước tự nổi, làm gì được đấy…

Thầy Then Bế Ngọc Giai, một thầy Then có tiếng của vùng Tày Bằng Lãng của huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn. Ảnh: Chiến Hoàng

Nhà văn, nhà nghiên cứu văn hóa Nông Viết Toại, nguyên Giám đốc Bảo tàng Việt Bắc cho biết, khác với nghi thức trong lễ hội Lồng Tồng, thay bằng không gian ngoài trời thì lễ Cầu an được tổ chức tại không gian trong nhà. Mặc dù gia chủ có thể không mời hoặc mời rất ít, chủ yếu là anh em trong nhà, song khi làm lễ, bà con trong bản lại thường đến rất đông.

"Người Tày cho rằng, việc góp mặt của bà con trong bản chính là thể hiện sự quan tâm, chia sẻ giữa con người với con người, đó cũng chính là một trong những tính cách Tày.

Giống như ở lễ hội Lồng Tồng, mục đích cũng là cầu an, cầu mùa màng, nhưng về quy mô và tầm ảnh hưởng thì lễ hội Lồng Tồng là nghi lễ cầu chung cho cả bản làng, cho cả cộng đồng mường trên, mường dưới, còn lễ Cầu an chỉ khu trú trong phạm vi gia đình", ông Toại thông tin thêm.

Pựt Trường, một thầy Pựt có tiếng của vùng Tày Đại Sảo, huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn đang thực hành lễ tại thôn 4, xã Đại Sảo, huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn. Ảnh: Chiến Hoàng

Thường khi lễ Cầu an được mở từ ngày mùng 4 tháng Giêng đến 15 tháng 2 theo lịch ta. Trong không gian của ngôi nhà sàn với bếp lửa bập bùng, thầy lễ thực hiện các nghi thức của lễ Cầu an với tiếng thác mặc, xáu mạ (dụng cụ thực hành tín ngưỡng) và đặc biệt là tiếng tính tẩu cùng giọng then mượt mà (tùy thuộc thầy là dòng nào, Pựt, Then, Tào… thì nhạc cụ thực hiện và bài cúng cũng theo dòng đó).

Người xem có thể nhận biết từng trường đoạn với những khúc tấu khi thủ thỉ, lúc hào sảng của ông thầy, nhất là đối với thầy hành lễ thuộc dòng Pựt hoặc Then.

Ở đó, vừa có sự hiện diện của tâm linh, vừa có sự xuất hiện của nghệ thuật. Nghệ thuật ấy được trải dài, từ khởi phát nền nghệ thuật tiền giai cấp cho đến khi ổn định và đạt đến độ đỉnh cao với đầy đủ các quan niệm về vũ trụ, nhân sinh và hơn cả, đó là sự thông diễn đời sống xã hội mang đầy đủ các giá trị văn hóa của người Tày vùng Bắc Kạn.

Thầy Tào Ngoạn đang thực hành lễ tại tổ 11B, phường Sông Cầu, TP Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn. Ảnh: Chiến Hoàng

Theo nhà nghiên cứu văn hóa Nông Viết Toại, nghi thức lễ Cầu an khá cầu kỳ.

"Chậư slay" hay còn gọi là Nàng hương, người sẽ giúp lễ thầy, phải luôn là người thùy mị nết na, trong trắng và đặc biệt phải chưa chồng (nhằng slao). Nàng hương trước khi mở lễ sẽ là người được chọn để đi lấy Bjoóc khảo quang (hoa quế rừng) để thầy làm lễ.

Thú vị nhất trong lễ Cầu an chính là lúc phác ẻn (gửi én), lỉn ẻn (chơi én) và loạn ẻn (tìm én). Theo đó, nam thanh nữ tú sẽ gấp những con én bằng giấy bản nhiều màu. Sau hồi lễ, thầy sẽ phán nhân duyên, phận đời trên cơ sở những con én đã gấp.

"Loạn ẻn" chính là khi ghép đôi tìm cặp thông qua "lỉn én". Đó thực sự là một trò chơi thu hút được đông đảo gái trai trong bản mỗi khi có nhà mở lễ Cầu an.

Về không gian diễn xướng tâm linh có sự phân biệt rõ ràng: Nả nưa (phía trên bếp lửa, đối diện chạn bát, thường là trước ban thờ) là nơi thầy, người phụ lễ (chậư slay/Nàng hương) và chủ nhà thực hiện nghi lễ, còn nả khoang (phía trái và phải lấy bếp làm trung tâm) là dành cho anh em họ mạc, bà con thôn bản đến dự.

Nả tẩư (phía dưới, đối diện với nả nưa) là nơi của chị em, đàn bà con gái, không gian ấy được phân chia theo trật tự rõ ràng, chỉ cần nhìn vào đó có thể nhận biết vai trò, vị thế của từng người.

Mỗi dân tộc đều có những đặc sắc riêng có, và người Tày vùng Bắc Kạn cũng vậy. Có thể nói, lễ Cầu an của đồng bào Tày nơi đây chính là một trong những đặc sắc còn giữ lại được trong đời sống tinh thần và phát triển cao trên cơ sở nền tảng tâm linh và nghệ thuật diễn xướng.

Và đó cũng chính là lí do để mỗi khi Tết đến, xuân về nhà nhà lại nô nức chuẩn bị mở và dự lễ Cầu an trong khi hoa mận, hoa mơ bung nở trắng trời, rơi rơi như tuyết trong các thung sâu, lẫn trong ảo mờ là những nếp nhà sàn như một điểm nhấn làm nên những bức tranh xuân đầy thi vị.